Quân đội Liên Xô

Binh lực

Vào tháng 11 năm 1942, tổng binh lực của các Phương diện quân Kalinin và Phương diện quân Tây cũng như Khu phòng thủ Moskva là 156 sư đoàn với 1,89 triệu quân, 3.375 xe tăng và pháo tự hành, 24.682 đại bác và súng cối, 1.170 máy bay[3]. Tuy nhiên, tham gia chiến dịch lần này chỉ có 7 tập đoàn quân bộ binh: 20, 22, 29, 30, 31, 39 và 41 của cả hai phương diện quân. Trong giai đoạn đầu chiến dịch, tại các địa đoạn đột phá có tổng cộng 33,5 sư đoàn Liên Xô, đối diện với họ là 7-8 sư đoàn Đức. Hỗ trợ các đơn vị tấn công có 4 quân đoàn cơ động: các quân đoàn cơ giới hóa số 1, số 3, Quân đoàn xe tăng số 6 và Quân đoàn kỵ binh cận vệ số 2. Ở giai đoạn sau của chiến dịch, Quân đoàn xe tăng 5 (thuộc Tập đoàn quân 33) cũng tham chiến.

Theo kế hoạch ban đầu, các Tập đoàn quân số 5 và 33 không tham gia chiến dịch. Nhưng vào ngày 19 tháng 11, họ nhận được Chỉ lệnh số 00315 của Bộ chỉ huy Phương diện quân Tây về việc phải tiêu diệt cụm quân Đức ở Gzhatsk (Gagarin). Vào ngày 25 tháng 11, hai tập đoàn quân này nhận được thông tin về ngày khởi sự tấn công: 1 tháng 12 năm 1942. Việc tung Tập đoàn quân số 33 và số 5 vào trận để bảo đảm che chắn cho sườn trái của Tập đoàn quân 20, hỗ trợ cho nó đột phá thành công về Sychyovka. Các tập đoàn quân xung kích 3 và 4 trên cánh phải của Phương diện quân Kalinin tham gia vào một chiến dịch phối hợp với Phương diện quân Tây Bắc tại Velikiye Luki, không tham gia kế hoạch tấn công chung của hai Phương diện quân Tây và Kalinin.

Đội hình tấn công của Quân đội Liên Xô trong Chiến dịch Sao Hỏa gồm có:

• Phương diện quân Kalinin do thượng tướng M. A. Purkayev chỉ huy, sử dụng cánh trái gồm 4 tập đoàn quân tham gia chiến dịch:
  • Tập đoàn quân 22 của thiếu tướng V. A. Yushkyevich: 70.275 người, 272 xe tăng.
  • Tập đoàn quân 29 của thiếu tướng E. P. Zhuralyov: 54.073 người, 93 xe tăng.
  • Tập đoàn quân 39 (tái lập ngày 8 tháng 8 năm 1942) của thiếu tướng A. I. Zygin: 92.135 người, 227 xe tăng.
  • Tập đoàn quân 41 của thiếu tướng G. F. Tarasov: 116.743 người, khoảng 300 xe tăng.
• Phương diện quân Tây của trung tướng I. S. Konev, sử dụng 5/10 tập đoàn quân tham gia chiến dịch:
  • Tập đoàn quân 5 của thượng tướng Ya. T. Cherevichenko: 71.249 người, 73 xe tăng.
  • Tập đoàn quân 20 của trung tướng N. I. Kiryukhin: 95.602 người, 301 xe tăng.
  • Tập đoàn quân 30 của thiếu tướng V. Ya. Kolpakchi: 50.199 người, 63 xe tăng.
  • Tập đoàn quân 31 của thiếu tướng V. S. Polenov: 74.158, 90 xe tăng.
  • Tập đoàn quân 33 của trung tướng V. N. Gordov: 78.490 người, 196 xe tăng.
• Lực lượng dự bị từ STAVKA
  • Quân đoàn cơ giới 3 của thiếu tướng M. E. Katukov: 9.218 người. 103 xe tăng.

Kế hoạch

Sau ba chiến dịch tấn công vào chỗ lồi Rzhev-Vyazma thất bại. Lần này, STAVKA đề ra một mục tiêu khiêm tốn hơn: Chỉ bao vây và tiêu diệt quân Đức tại cánh Bắc của khu vực Rzhev-Vyazma. Ý định về "chiến dịch Sao Hỏa" bắt đầu manh nha từ cuối tháng 9 năm 1942 và được xem như là giai đoạn tiếp theo của Chiến dịch Rzhev lần thứ nhất (30 tháng 7 - 30 tháng 9 năm 1942) với mục tiêu là đánh tan Tập đoàn quân số 9 - chủ lực của Cụm Tập đoàn quân Trung tâm (Đức) - đóng tại khu vực Rzhev, Sychyovka, Olenino, Bely. Nhằm đạt được mục tiêu này, quân đội Liên Xô dự kiến sẽ tổ chức cùng một lúc nhiều mũi tấn công trên mặt trận, tại những nơi mà trong giai đoạn trước đó chưa diễn ra các trận đánh lớn. Khu vực giữa các sông Vazuza và Gzhat được giao cho Tập đoàn quân 20. Khu vực Molodoy Tud được giao cho Tập đoàn quân 39. Khu vực thung lũng sông Luchosa được giao cho Tập đoàn quân 22. Khu vực phía Nam Bely được giao cho Tập đoàn quân 41. Theo tin tức của trinh sát mặt trận Liên Xô thì trên chính diện tấn công của các tập đoàn quân 22, 39 và 41, mật độ tập trung binh lực của quân Đức là 1 sư đoàn bộ binh đóng trên 20 đến 40 cây số tiền duyên. Với mật độ đối phương thấp như vậy thì việc đột phá phòng tuyến được cho là sẽ dễ dàng hơn. Mũi đột phá của Tập đoàn quân 20 có khó khăn hơn. Tại khu vực Tây Bắc Sychyovka, quân Đức có 2 sư đoàn (trong đó có 1 sư đoàn xe tăng) đóng trên 15 cây số mặt trận. Nếu thành công, trong giai đoạn đầu tiên các tập đoàn quân trên sẽ hội quân với Tập đoàn quân số 5 và 33 (đóng quân đối diện với Tập đoàn quân xe tăng 3 của Đức) tại hướng Gzhatsk, Vyazma trong giai đoạn thứ hai.

Ngày 1 tháng 11 năm 1942, các tập đoàn quân 20, 30, 31 nhận được chỉ lệnh số 0289 của Bộ tư lệnh Phương diện quân Tây:

Tuyệt mật. Đặc biệt quan trọng.
Chỉ lệnh № 0289/OP của Bộ tư lệnh Phương diện quân, ngày 1 tháng 11 năm 1942, lúc 2 giờ 40 phút.
Gửi Tư lệnh các tập đoàn quân 20, 30, 31. Sao gửi Bộ Tổng tham mưu.
Lệnh tiêu diệt kẻ thù ở khu vực Rzhev-Sychyovka:
1. Các tập đoàn quân 30, 31 sử dụng các sư đoàn bộ binh 88, 239, 336, Sư đoàn bộ binh cận vệ 20, các lữ đoàn xe tăng 332 và 145, 7 trung đoàn pháo binh, 6 tiểu đoàn tên lửa M-30 trong lực lượng dự bị tiền phương, (Không được điều cả Sư đoàn M-30 số 4); từ khu vực Staroselovo, Kryukovo giáng một đòn theo hướng của Osuga, Artemovo Ligostaevo. Nhiệm vụ trước mắt: phá vỡ mặt trận của địch, các lực lượng chính đánh chiếm tuyến đường sắt trong khu vực KAZ, khoảng 4 km về phía bắc của Osuga, nhà ga Osuga và sông Osuga. Nhiệm vụ tiếp theo: Cụm đột kích chính tấn công sang phía Tây đường sắt theo hướng Rzhev, phối hợp với Tập đoàn quân 20 và 29 tiêu diệt lực lượng địch ở khu vực Rzhev.
2. Tập đoàn quân 20 sử dụng các sư đoàn bộ binh 247, 251, 331, 379, 415, các sư đoàn bộ binh cận vệ 26, 42, các lữ đoàn xe tăng 148 và 150, các lữ đoàn lựu pháo 11, 17, 25, 31, 93, 255, 240, 18, 80, Trung đoàn pháo nòng dài 18, 16 tiểu đoàn hỏa tiễn, trong đó có 10 tiểu đoàn chủ lực M-30; từ khu vực Vasilki - Pechora tấn công theo hướng Sychyovka. Nhiệm vụ trước mắt: đột phá qua phòng tuyến của địch, các lực lượng chính đánh chiếm Sychevka và tuyến đường sắt ở khu vực Osuga - Sychyovka. Các cánh quân khi mở rộng tấn công phải đảm bảo yểm hộ chặt chẽ bên sườn tại các khu vực Vazuza, Podsosonnaya, Sychevka, Marinka từ các phía tây và tây nam. Nhiệm vụ tiếp theo: Đánh chiếm Yakovka, Yuratino, Podsosonnaya bằng lực lượng chính của ít nhất 4 sư đoàn được tăng cường để tiến đến phía bắc và tây bắc qua Karpovo, Osuyskoe, Afonasovo; phối hợp với các tập đoàn quân 30 và 31 và các sư đoàn của Phương diện quân Kalinin tiêu diệt lực lượng địch ở khu vực Rzhev.
3. Phân giới giữa Tập đoàn quân 31 và 30 bắt đầu từ Kortnev qua Osuga, Kasatkino đến Kulnevo, Afanasyevo. Phân giới của Tập đoàn quân 20 như cũ.
4. Các tập đoàn quân sẵn sàng tấn công ngày 12 tháng 11.
5. Các quân đoàn xe tăng 6 và cận vệ 8, Quân đoàn kỵ binh cận vệ 2 trực thuộc Phương diện quân có nhiệm vụ tấn công từ bàn đạp quân sự trên phía Nam ngã ba sông Osuga theo tuyến Naschekino, Tatarinka, Pribytki, Oleksandrivka. Kỵ binh đột kích sâu vào Andreevka và kết nối với các sư đoàn của Phương diện quân Kalinin tấn công khu vực Belaya.
6. Các tư lệnh tập đoàn quân phải trình kế hoạch triển khai Chiến dịch "Sao Hỏa" trước ngày 5 tháng 11.
Konev - Bulganin - Sokolovsky[4]

Mặc dù các Tập đoàn quân đã trình kế hoạch của mình và được I. S. Konev phê duyệt nhưng việc triển khai binh lực, phương tiện và tích lũy đạn được, nhiên liệu của các Tập đoàn quân vẫn diễn ra hết sức chậm chạp. Ngày 8 tháng 10, theo chỉ lệnh số 170018 cúa Đại bản doanh, các lữ đoàn xe tăng 25, 31 và Lữ đoàn cơ giới 18 được hợp nhất thành Quân đoàn cơ giới cận vệ 8. Quân đoàn này cần bổ sung thêm đạn được và nhiên liệu nhưng cơ quan hậu cần đảm bảo của nó vẫn chưa kịp hình thành, phải dựa vào cơ quan hậu cần của Tập đoàn quân 20 với số dự trữ không được "sung túc" cho lắm. Sư đoàn bộ binh 326 được tăng cường Lữ đoàn xe tăng 93 lấy từ Khu phòng thủ Moskva nhưng mãi đến ngày 11 tháng 11, nó mới được chở đến mặt trận. Tương tự như vậy, Lữ đoàn xe tăng 80 tăng cường cho Sư đoàn bộ binh 251 và Lữ đoàn xe tăng 240 tăng cường cho Sư đoàn bộ binh 247 đến ngày 12 tháng 11 mới có ba tiểu đoàn có mặt ở vị trí xuất phát tấn công. Trên tuyến tấn công của Phương diện quân Kalinin, Quân đoàn cơ giới 3 vẫn phải chờ đợi Trung đoàn xe tăng 39 đang trên đường vòng qua phía Bắc Rzhev đến đội hình hành quân.[5]

Để triển khai Chỉ thị số 0289/OP của STAVKA, ngày 9 tháng 11 năm 1942, Phương diện quân Tây (Liên Xô) đã ra Mệnh lệnh số 0305, thành lập cụm cơ động chiến dịch gồm Quân đoàn xe tăng 6 (dự kiến biên chế 175 xe tăng), Quân đoàn kỵ binh cận vệ 2 và 1 lữ đoàn bộ binh mô tô hóa. Tuy nhiên, đến sát ngày khởi sự, mới chỉ có 101 xe tăng được tập kết. Trước những khó khăn về hậu cần của các Phương diện quân, ngày 15 tháng 11, STAVKA ra Chỉ thị số 170320 đồng ý lùi thời gian tấn công đến cuối tháng 11 năm 1942. Theo chủ trương phân tán lực lượng của Cụm tập đoàn quân Trung tâm (Đức), cánh phải của Phương diện quân Kalinin tổ chức một cuộc tấn công khác, với lực lượng của Tập đoàn quân xung kích số 3 tấn công vào Velikiye Luki và Nevel nhằm cắt đứt tuyến đường sắt Leningrad-Vitebsk tại khu vực Novosokolniki trong Chiến dịch Velikiye Luki.[6]

Quân đội Đức Quốc xã

Binh lực

Đối diện với hai phương diện quân của quân đội Liên Xô trên khu vực Rzhev - Sychyovka là Cụm Tập đoàn quân Trung tâm (Đức). Nếu tính cả năm sư đoàn đóng ở cánh cực phải đối phó với Phương diện quân Bryansk thì cụm quân này có binh lực tổng cộng 72 sư đoàn. Ngoài ra còn có các lực lượng bảo an, cảnh vệ và các đơn vị dự bị đang được huấn luyện ở hậu tuyến với tổng binh lực là 9 sư đoàn. Trong số đó có 10 sư đoàn xe tăng và 6 sư đoàn cơ giới, 600 xe tăng và 150-200 pháo tự hành đóng ở tuyến đầu. Tổng binh lực của Cụm Tập đoàn quân Trung tâm (bao gồm cả lực lượng dự bị) có 1.890.000 người, được trang bị 3.500 xe tăng[7]b[›].

Tập đoàn quân 9, lực lượng chủ yếu hứng chịu các đòn tấn công của quân đội Liên Xô do Đại tướng Walter Model chỉ huy, thành phần gồm có:

• Quân đoàn bộ binh 6 của Thượng tướng Bộ binh Hans Jordan đến ngày 20 tháng 11 gồm các sư đoàn bộ binh 197 205, 330; Sư đoàn đổ bộ đường không 7; Sư đoàn kỵ binh SS (phối thuộc từ Bộ tư lệnh SS) và Sư đoàn xe tăng 20 (phối thuộc từ OKH).
• Quân đoàn xe tăng 41 của Thượng tướng Thiết giáp Josef Harpe (được điều từ Tập đoàn quân xe tăng 2 đến vào tháng 8 năm 1942) gồm các sư đoàn bộ binh 86, 246; Sư đoàn bộ binh không vận 2; Sư đoàn xe tăng 19 và Sư đoàn cơ giới 10 (phối thuộc từ OKH) và 1 trung đoàn thuộc Sư đoàn bộ binh số 328.
• Quân đoàn bộ binh 23 của Thượng tướng Bộ binh Carl Hilpert, gồm các sư đoàn bộ binh 110, 253, 206. Trong quá trình tác chiến, Quân đoàn này được tăng viện Sư đoàn xe tăng 12, Sư đoàn cơ giới 14, Sư đoàn cơ giới "Großdeutschland" và 1 trung đoàn thuộc Sư đoàn bộ binh 86.
• Quân đoàn bộ binh 27 của Thượng tướng Bộ binh Walter Weiß, gồm các sư đoàn bộ binh số 86, 129, 162 và 251. Trong quá trình tác chiến, quân đoàn này được tăng cường lữ đoàn bộ binh nhẹ 900 từ lực lựong dự bị của Cụm tập đoàn quân Trung tâm.
• Quân đoàn xe tăng 39 của Trung tướng Robert Martinek (được chuyển binh chủng từ Quân đoàn bộ binh 39 ngày 9 tháng 7 năm 1942), gồm Sư đoàn xe tăng 5 và các sư đoàn bộ binh số 78, 102, 337. Từ ngày 30 tháng 11, quân đoàn này được phối thuộc các sư đoàn xe tăng 1 và 9 lấy từ lực lượng dự bị của Tổng hành dinh Mặt trận phía Đông và Bộ Tổng tư lệnh lục quân Đức.

Kế hoạch

Tư lệnh Cụm tập đoàn quân Trung tâm (Đức) cũng không thụ động ngồi chờ các mũi đột kích của các Phương diện quân Liên Xô. Từ tháng 7 năm 1942, cùng với đà thắng lợi của quân đội Đức Quốc xã tại cánh Nam mặt trận Xô-Đức và sau khi thanh toán xong chỗ lồi Kholm-Zhirkovsky, tướng Günther von Kluge đã lên một kế hoạch xóa bỏ nốt "chỗ lồi" Toropets - Ostashkov, bao vây và tiêu diệt toàn bộ Phương diện quân Kalinin tại "chỗ lồi" này, cải thiện thế đứng của Cụm tập đoàn quân Trung tâm, khôi phục lại tuyến mặt trận như trước tháng 12 năm 1942. Cuối 7 năm 1942, tướng Günther von Kluge đã xây dựng xong kế hoạch "Lồng chim bồ câu" (Taubenschlag) với dự định tổ chức bốn đòn đột kích hợp điểm. Cặp đòn đột kích thứ nhất từ khu vực Bely ở phía Đông và khu vực Velikiye Luki - Kholm ở phía Tây gặp nhau tại Toropets. Cặp đoàn đột kích từ hai từ khu vực Olenino - Rzhev ở phía Đông Nam và Staraya Russa ở phía Tây Bắc hợp điểm tại Ostashkov.[8] Tuy nhiên, ngày 30 tháng 7, quân đội Liên Xô đã ra tay trước bằng Chiến dịch phản công chiến lược Rzhev-Sychyovka, buộc Cụm tập đoàn quân Trung tâm (Đức) phải hoãn lại việc thực hiện kế hoạch này. Đến tháng 11 năm 1942, tướng Günther von Kluge đề nghị thực hiện một kế hoạch mới mang tên "Chim di trú" (Zugvogel) cũng với những nét đại thể tương tự như kế hoạch "Lồng chim bồ câu" nhưng Tổng hành dinh mặt trận phía Đông của Quân đội Đức Quốc xã cho tướng Günther von Kluge biết quân Đức không có lực lượng dự bị đủ mạnh để thực hiện cuộc tấn công này. Ngày 19 tháng 11, Phương diện quân Kalinin tổ chức Chiến dịch Velikiye Luki. Thay vì triển khai lực lượng để bao vây Phương diện quân Kalinin, Quân đoàn bộ binh 59 và Quân đoàn xe tăng 39 (Đức) phải lo giải vây cho cụm quân Đức bị vây tại khu vực Velikiye Luki và kế hoạch này đã bị xếp lại vĩnh viễn.[9]

Qua thông tin tình báo, người Đức biết được một phần kế hoạch "Sao Hỏa" sẽ diến ra trên phòng tuyến của Tập đoàn quân 9 (Đức). Những lực lượng xe tăng mạnh trước đây dự kiến sử dụng vào cuộc tấn công nay dược bố trí theo tư thế phòng ngự. Phòng tuyến từ Demidov qua Bely do Quân đoàn bộ binh 30 được tăng cường các sư đoàn xe tăng 1 và 12 trấn giữ. Trung tâm phòng ngự chính đặt tại Bely. Trận tuyến từ phía Bắc Bely đến phía Đông Nelidovo do Quân đoàn xe tăng 41 đóng giữ. Tuyến phòng ngự dày đặc nhất của Tập đoàn quân 9 (Đức) được bố trí từ Olenino qua phía Bắc Rzhev đến phía Tây Zubsov. Quân đoàn bộ binh 23 (Đức) được tăng cường Sư đoàn cơ giới "Đại Đức" phòng thủ khu vực Olenino. Quân đoàn bộ binh 27 (Đức) phòng thủ khu vực Rzhev - Tây Zubtsov. Quân đoàn xe tăng 39 phòng thủ từ Zubtsov đến Osuga. Các sư đoàn xe tăng 5 và 9 (Đức) đóng giữ hai bên con đường sắt Rzhev - Osuga. Quân đoàn xe tăng 46 (Đức) đóng giữ tuyến Osuga - Sychyovka. Sư đoàn xe tăng 2 và Sư đoàn cơ giới 14 (Đức) làm lực lượng phòng ngự cơ động đóng tại Sychyovka. Về phía Nam các lực lượng nói trên, tại tuyến phòng thủ Gzhatsk - Temkino có các sư đoàn cơ giới và bộ binh của Tập đoàn quân xe tăng 3 (Đức) đóng đối diện với các tập đoàn quân 5 và 33 (Liên Xô).[10]

Trong khi chiến sự đang diễn ra ác liệt quanh khu vực Stalingrad, Cụm tập đoàn quân Trung tâm (Đức) chờ đợi trong suốt tháng 10 năm 1942 nhưng không thấy quân đội Liên Xô triển khai tấn công. Cuộc đổ bộ của 300 đến 400 quân dù Liên Xô xuống phía Tây Sychyovka và các hoạt động phá hoại trên các tuyến đường sắt của họ từ ngày 24 đến ngày 31 tháng 10 càng làm cho tướng Günther von Kluge tin rằng cuộc tấn công lớn nhất trong mùa đông 1942 của quân đội Liên Xô chắc chắn sẽ diễn ra ngay chính tại khu vực Cụm tập đoàn quân Trung tâm của ông ta.[11]